De gelauwerde Duitse toneelschrijfster Dea Loher (1964) heeft een grote voorliefde voor gewone mensen die al dromend vastlopen in de banaliteit van het dagelijkse leven. In Duitsland wordt ze veel gespeeld, maar ook in Nederland winnen haar toneelteksten terrein. Vier van haar stukken spelen deze week in Nederland. Het Ro Theater herneemt Dieven, Het laatste vuur en Onschuld voor het Ro Festival (los en allemaal achter elkaar in een marathonvoorstelling) en bij Toneelgroep Maastricht gaat Klara’s affaires in première.
Een asielzoeker die met gevonden geld een blinde nachtclubdanseres haar zicht wil teruggeven, een filosofe wiens theorieën niet meer willen stroken met de werkelijkheid, een jonge vrouw die huisvrouwen in opstand wil laten komen via de gebruiksaanwijzingen van huishoudelijke apparaten die ze schrijft, een verzekeringsagent die niet meer wil opstaan en zelfmoord pleegt door kleingeld te eten. Het zijn zomaar wat personages uit de stukken van Dea Loher. Gewone mensen zijn het, geen koningen of helden. Vrijwel allemaal komen ze in verzet tegen de zinloosheid van het bestaan, maar meestal falen ze daarin. Dat is tragisch, maar gek genoeg zijn de stukken van Loher tegelijkertijd troostend en hoopvol. Hans Trentelman, regisseur van Klara’s affaires, vindt dat de kracht van Lohers stukken: ‘Die gaan altijd over mensen die ploeteren, maar die mensen gaan nooit bij de pakken neer zitten. Ze lopen vaak met groot optimisme het mes in.’
Dea Loher, geboren als boswachtersdochter in Traunstein in het zuiden van Duitsland, studeert Duits en filosofie. Toch ligt haar liefde bij het schrijven. In het kleinburgerlijke Traunstein, waar ze zich eenzaam en geïsoleerd voelt, is het een manier om haar gevoelens en ervaringen te verwerken. Als Loher de kans krijgt om te studeren aan de Berlijnse toneelschrijversopleiding van de befaamde toneelschrijver Heiner Müller, komt haar talent echt tot bloei. Op haar 27e wordt een van haar eerste stukken, Olgas Raum, al bekroond. Inmiddels is Loher een van de meest gelauwerde Duitse schrijvers. Zo werd haar stuk Het laatste vuur in 2008 door tijdschrift Theater Heute uitgeroepen tot het beste Duitstalige stuk.
De inspiratie voor haar stukken vindt ze op straat, in kleine krantenartikeltjes, in gesprekken, in gebeurtenissen in het Brazilliaanse Sao Paulo, waar ze een deel van het jaar woont. ‘Als ze bij ons in Rotterdam komt, gaat ze als eerste naar de haven en naar de kroegen daar’, vertelt regisseuse Alize Zandwijk van het Rotterdamse Ro Theater. ‘Ze haalt haar verhalen letterlijk van straat.’ Zandwijk deelt die fascinatie voor de gewone mens met haar. ‘Het is een zielsverwantschap. We delen waar we het graag over willen hebben in het theater. Gewone mensen bezielen me. Ik heb niets met relatiedrama’s, maar veel meer met vergeten straten of een vergeten stadsdeel. Het ‘gebrokenflessenkwartier’ noemt Loher dat in Het laatste vuur.’
De personages van Loher zijn verzekeringsagenten, begrafenisondernemers, schoonmakers, asielzoekers, politievrouwen en militairen. Vrijwel allemaal dromen ze van een beter leven. Het zijn kleine dromen die op wereldschaal niet veel voorstellen, maar die diep ingrijpen in het leven van de personages. Klara uit Klara’s affaires schrijft handleidingen voor huishoudelijke apparaten, maar wil losbreken uit dat kleurloze bestaan en neemt ontslag. Maar idealisme blijkt lastig vol te houden als je geen geld hebt. Haar dromen lopen dan ook stuk op een systeem dat geen creatieve en afwijkende individuen accepteert. In Het laatste vuur leidt de dood van een klein jongetje bij verschillende bewoners van een straat tot pogingen om hun eigen leven opnieuw in eigen hand te nemen. Iets dergelijks gebeurt in Onschuld, waarin twee asielzoekers niet ingrijpen als een jonge vrouw verdrinkt, omdat ze bang zijn uitgezet te worden. Die jonge vrouw is de zee ingelopen, omdat haar pogingen om lief gehad te worden door haar man en haar moeder op niets uitliepen.
Voor de rol van deze Rosa won actrice Fania Sorel in 2007 de Columbina, een van de belangrijkste Nederlandse theaterprijzen. Hoewel Sorel een rol speelt in alle Loher-stukken die het Ro deze week speelt, heeft ze een grote liefde voor Rosa, vertelt ze: ‘Ik zie haar graag. Rosa wil zo graag door andere gezien worden, maar niemand ziet haar. Daar gaat ze aan teloor. Ik heb een grote empathie voor dat soort mensen.’ Ook Marieke de Kleine, die Klara speelt bij Toneelgroep Maastricht heeft een grote empathie voor haar personage. ‘Ze blijft altijd moed houden, ook tegen beter weten in. Haar keuze om uit het systeem te breken is heel dapper.’ Maar ook Klara faalt en pleegt zelfmoord. ‘Of is dat een laatste daad van verzet?’, vraagt De Kleine terecht. Niet alleen Klara en Rosa, ook andere personages in het universum van Loher komen in verzet tegen het leven door simpelweg te gaan liggen en niet meer of te staan, zoals de verzekeringsagent in Dieven of door op te lossen in het bos, zoals de vader van het dode jongetje in Het laatste vuur.
In de loop der jaren is de nadruk van Lohers stukken steeds meer op een inkijkje in het leven van haar personages komen te liggen en minder op een concrete dramatische handeling. In Klara’s affaires is die er nog wel, maar hij ontbreekt vrijwel in haar latere werk. Onschuld, Het laatste vuur en Dieven, haar meest recente stukken, zijn mozaïekvertellingen waarin het publiek kennis maakt met een groot aantal personages wiens levens slechts in lichte mate met elkaar verbonden zijn. In de eerste twee stukken zijn de dood van een jonge vrouw en de dood van een jongetje nog een verbindende factor, in Dieven ontbreekt het verbindende element. ‘Bliksemschichten’, noemt Sorel dat. ‘Loher werpt even een fel licht op een personage, waardoor we een glimp van zijn leven krijgt te zien.’ Maar dat licht verdwijnt weer even snel. Zandwijk: ‘Dieven gaat nergens naar toe. Er zit geen handeling in. Het is eerder een zijnstoestand. Dat maakt het voor een regisseur lastig, maar tegelijkertijd is het ook de kracht van dat stuk.’
Een andere kracht van Loher, vindt Marieke de Kleine, is hoe ze het niet-weten van haar personages vervat in taal. ‘Loher gebruikt veel herhalingen en opsommingen. Klara is constant op zoek naar het juiste woord om het beste te verwoorden wat ze voelt. De personages van Loher zijn op zoek naar betekenis, in hun leven, maar ook in hun taal.’
Lohers taal is inderdaad niet makkelijk. Poëtische, meanderende teksten zijn het vaak. Met veel neologismen, omgedraaide zinsconstructies en herhalingen. Soms geeft Loher niet eens aan welke personage welke tekst heeft. Dat is een grote uitdaging voor de acteurs die van deze taalconstructies mensen van vlees en bloed moeten maken. Sorel: ‘Er zit zoveel in die teksten. Om daaruit te komen, heb je al je acteursvaardigheden nodig. Ik geef ook les aan acteurs en ik gebruik bijna alleen nog maar teksten van Loher.’ Overigens verschilt de moeilijkheid van Lohers taal per stuk. ‘In Dieven gebruikt Loher het meest spreektaal, maar Het laatste vuur is bijna een gedicht.’ Alize Zandwijk: ‘Het klopt dat Lohers taal niet altijd eenvoudig is. Maar ik hoop wel dat de voorstellingen niet alleen een appèl doen op het intellect.’ Sorel: ‘Er zit een hoop gevoel in de stukken. Voor mij is dat gevoel empathie, maar ook hoop. Het leven is zoals het is, maar we leven het wel samen.’ In die troostende vaststelling schuilt voor de makers misschien wel de grootste aantrekkingskracht van de stukken van Loher. Zandwijk: ‘We dromen allemaal van een beter leven, maar ondertussen gaan de dagelijkse beslommeringen wel gewoon door.’ Trentelman: ‘Lohers stukken gaan over ons en over de mensen om ons heen: je buren, je collega’s, je familie.’ Sorel: ‘Deze verhalen gebeuren naast u.’
Onschuld, Het laatste Vuur en Dieven van het Ro Theater zijn deze week te zien in de Rotterdamse Schouwburg (zaterdag als marathon),
Klara’s affaires van Toneelgroep Maastricht speelt vanaf deze week in het Derlon Theater in Maastricht. Daar te zien tot en met 24 april.
Leave a Reply