Pas op het eind komt de kunstenaar aan het woord. De hele voorstelling hebben er andere personages onafgebroken over zijn werk gepraat en daar hun politieke filosofie aan op gehangen. Maar kunstenaar Jef Lambeaux wilde helemaal niets politieks zeggen met zijn gebeeldhouwde ode aan de menselijke passies, vertelt hij het publiek. Hij wilde slechts het verborgen leven uit het marmer halen dat er altijd al inzat.
Lambeaux’ werk ‘Passions humaines’ is de spil waarom de gelijknamige voorstelling van het Vlaamse Toneelhuis draait. Regisseur Guy Cassiers kwam het werk en zijn bijzondere geschiedenis op het spoor toen zijn video-ontwerper Kurt D’Haesseleer het bas-reliëf gebruikte in zijn beeldontwerp voor Cassiers ‘Ring des Nibelungen’, vertelt hij. “Ik kende het werk niet, zoals de meeste mensen. Maar het bleek een bijzonder verhaal. Het werk werd in 1890 in opdracht van Koning Leopold II gemaakt voor het enorme bedrag van 20.000 Frank. Het is echter nooit publiek gezien te weest.”
Leopold gaf de opdracht voor het kunstwerk, omdat hij hoopte door het stimuleren van de kunsten het jonge België een eigen culturele identiteit te verschaffen en het volk te verheffen. Maar nog voor het werk voltooid was, riep het – onder andere door al het naakt – al zoveel controverse op tussen liberalen en katholieken, dat men besloot de deuren van het speciaal voor het werk ontworpen gebouwtje in het Brusselse Jubelpark te sluiten. Pas in 2014 werd het werk van Lambeaux weer deels toegankelijk voor het publiek. De kunst die het land had moeten verenigen, had het juist verdeeld.
“Leopold was zo ambitieus te denken dat hij het jonge België vorm kon construeren als een bouwwerk”, zegt Cassiers. “Hij heeft in de voorstelling niet voor niets zo’n goede verstandhouding met Horta, de architect van het gebouw waarin Lambeaux’ kunstwerk moet worden geplaatst. Hij heeft minder voeling met het volk dat hij wil opvoeden. Hij leeft wat dat betreft in zijn eigen universum.” Leopold beseft zich echter wel dat een sterke nationale identiteit de enige manier voor België is om te overleven tussen de grote machtsblokken van het Europa aan het einde van de 19e eeuw. Het land is op dat moment vooral een geopolitieke constructie die als buffer moet fungeren tussen die blokken. “Leopolds daden als megalomane kolonialist zijn niet goed te praten. Maar hij was ook een goed strateeg met grote ambities voor België. Het is dankzij hem dat België nog bestaat. Hij zag toen al dat het jonge land moest oppassen niet overlopen te worden door de grote omringende landen die constant met elkaar in conflict waren.”
De voorstelling toont hoe het jonge land worstelt met die identiteit, waarbij het kunstwerk van Lambeaux de katalysator is voor hevige discussies. Geen van de personages, waaronder een groep journalisten van diverse politieke snit, heeft het kunstwerk daadwerkelijk gezien, maar dat weerhoudt ze niet er een stevige mening over te hebben. Door hun discussies worden haarscherp de breuklijnen tussen Vlamingen en Walen, katholieken en liberalen, en tussen elite en volk blootgelegd. Cassiers: “Het kunstwerk wordt voor de personages gereedschap om de eigen standpunten te verdedigen. Op die manier symboliseert het verhaal onze Belgische schizofrene mentaliteit. Erwin Mortier, die de tekst van de voorstelling schreef, gebruikte daarvoor veel citaten uit discussies uit die tijd. Als je die teksten leest, zie je soms heel helder hoe sommige discussies altijd hetzelfde blijven.”
Ook nu nog is de kloof tussen Wallonië en Vlaanderen diep. In Vlaanderen was de Vlaams-nationalistische partij N-VA een van de grote winnaars van de recente verkiezingen. Cultureel zijn Vlaanderen en Wallonië van elkaar gescheiden werelden, met hun eigen culturele instellingen en eigen culturele ontwikkelingen. Dat ‘Passions humaines’ met een gemengd Vlaams-Waalse cast speelt die afwisselend Frans en Nederlands spreekt, mag dan ook uniek heten. Cassiers: “Het is absurd dat we nauwelijks van elkaars culturele ontwikkelingen op de hoogte zijn. Daar voel ik me als kunstenaar soms schuldig over. Voor mij was vanaf het begin duidelijk dat als deze voorstelling over België ging, we dan ook tweetalig moesten werken. In die zin kun je deze voorstelling als een symbolische daad zien, een statement: laten we onszelf als bevolkingsgroepen niet isoleren.”
Niet dat Cassiers denkt dat een voorstelling in staat is om die kloof te dichten, maar hij vermoedt wel dat theater bij kan dragen aan wederzijds begrip. “Ook al ben je het niet eens met de personages, je kunt wel begrip krijgen voor hun argumentatie. Theater bestaat uit dialogen. Die dialogen stellen je in staat nu eens niet je eigen gelijk te versterken, maar inzicht te krijgen in wat je nog niet weet. De voorstelling wil zo de zwart-wit situatie zoals die in België door de politiek en media wordt voorgesteld onderuit halen. Iedereen graaft zich in in zijn eigen gelijk, maar we moeten toch samen verder.”
Binnen zijn eigen Toneelhuis ziet Cassiers hoe waardevol zo’n dialoog kan zijn, vertelt hij. “Het Toneelhuis bevindt zich in een grote stad die bestaat uit een diversiteit van talen en standpunten. Het is mogelijk een dialoog te voeren op basis van respect voor het verschil. Zowel in het heden als in de voorstelling is men bang voor het onbekende, waardoor men krampachtig vasthoudt aan het verleden. Maar je verliest je identiteit echt niet door naar een ander te luisteren.” Sterker nog, denkt hij, je begrijpt jezelf daar beter door. “Het Toneelhuis bestaat uit totaal verschillende kunstenaars die dagelijks met elkaar eten en discussiëren. Juist in relatie tot die anderen begrijp ik als kunstenaar beter wat ik zelf wil doen.” Datzelfde ervaart Cassiers als hij met zijn voorstellingen over de wereld reist. “Doordat die voorstellingen geconfronteerd worden met andere culturen ben ik staat beter de verschillen te beschrijven. Juist door die verschillen begrijp ik beter wat het betekent om Vlaams te zijn.”
Foto: Kurt Van der Elst
Leave a Reply