“Ziek”, schreef een recensent. “Van een verbijsterende morbiditeit”, schreef een ander. Het toneelstuk ‘Een bruid in de morgen’ van de jonge Vlaamse schrijver en beeldend kunstenaar Hugo Claus sloeg in 1955 in als een bom. De in het stuk opgevoerde seksuele relatie tussen broer Thomas en zus Andrea was voor sommigen een brug te ver. Ook in zijn bekendste stuk, ‘Vrijdag’ (1969) en zijn bewerking van de klassieke toneeltekst van Seneca, ‘Phaedra’ (1980), speelt incest een rol. Daarmee raakte Claus destijds diverse achilleshielen van het Vlaamse en Nederlandse burgerlijke milieu. De donkere kanten van seksualiteit, het conservatisme van de Katholieke Kerk: het waren heilige huisjes waar hij met alle liefde tegenaan schopte. Dat lijken geen onderwerpen waar je anno 2014 nog mensen mee op de kast krijgt. Toch maken de stukken van Claus dit seizoen een opvallende opleving door. Drie regisseurs van rond de dertig grepen weer terug op zijn toneelrepertoire. Maar als die taboes er niet meer zijn, welke aantrekkingskracht heeft de schrijver dan op de theatermakers?
“Ik zou niet willen zeggen dat we inmiddels aan incest gewend zijn”, zegt Maren Bjørseth (30) die ‘Een bruid in de morgen’ regisseerde bij Toneelgroep Amsterdam en Frascati Producties. “Maar dat er op het toneel over seksualiteit en incest wordt gepraat is nu een stuk minder heftig.” Toch waren die onderwerpen niet de reden om voor Claus’ stuk te kiezen, vertelt ze. “Het gaat mij helemaal niet om het doorbreken van taboes. Ik ben vooral op zoek naar verhalen en personages die aansluiten bij de thema’s waar ik het over wil hebben.” In het geval van ‘Een bruid in de morgen’ viel ze voor de personages die via een fantasiewereld proberen los te komen van een beknellend bestaan. Bjørseth: “Claus beschrijft hun verhouding als pure liefde. Als een contrast ten opzichte van de volwassen wereld met zijn compromissen.” De seksuele relatie tussen Thomas en Andrea is in de voorstelling dan ook ondergeschikt en wordt in Bjørseths regie alleen maar gesuggereerd en niet getoond. Het publiek ziet twee naakte schimmen achter een doek, wat er daar gebeurt mag de toeschouwer in zijn eigen hoofd bepalen.
Ook voor regisseur Casper Vandeputte (29) is het taboe niet de kern van zijn regie van ‘Vrijdag’. In het stuk keert George terug naar huis na een gevangenisstraf voor het misbruiken van zijn dochter. Tegen de achtergrond van een roddelend dorp moet hij de scherven rapen van zijn relatie met echtgenote Jeanne. “De incest is voor mij het beginpunt voor de vraag: hoe leef je verder na zoiets? Kun je opnieuw beginnen?”, zegt Vandeputte. Hij koos voor Claus, nadat hij een aantal voorstellingen had gemaakt met een cynisch-nihilistische twintiger als hoofdpersoon. ‘Ik had behoefte aan mededogen met mensen in plaats van nihilisme. Dat vond ik terug bij Claus. Hij schrijft zulke mooie personages. Bij de eerste lezing van de tekst kwamen ze al los van het papier.”
Voor Thibaud Delpeut (36) van De Utrechtse Spelen was het vooral de taal van Claus die hem deed kiezen voor diens bewerking van de Seneca-klassieker ‘Phaedra’, waarin koningin Phaedra verliefd wordt op haar stiefzoon, Hippolytos. Delpeut: “Zijn taal is rijk, maar zijn vocabulaire is dat van gewone mensen.” Bjørseth is dat met hem eens: “Hij gebruikt prachtige taal. De personages spreken zich uit in mooie zinnen die wringen met de nare thematiek.”
Claus levert hen mooi geschreven verhalen met herkenbare personages, zeggen de regisseurs. Daar hebben ze behoefte aan en dat zou best een generatieding kunnen zijn, denken ze. Vandeputte: “Bij ons is het persoonlijke politiek en het politieke persoonlijk. Filosofie en psychologie spelen in voorstellingen een belangrijke rol. Ik zoek naar een leven dat over andere dingen gaat dan economie of politiek. Claus is niet politiek en dat werd daarom een tijd lang als navelstaarderij gezien.”
Een nieuwe generatie regisseurs is, zoals Vanderputte zegt, opnieuw geïnteresseerd in thema’s die gaan over de verhouding tussen collectief en individu. Daar passen de stukken van Claus wonderwel bij. Bjørseth: “Los van bepaalde details die plaats en tijd bepalen, hadden zijn stukken vandaag geschreven kunnen zijn.” Delpeut: “Zijn stukken gaan over vrijheid. Daarmee vonden ze ook hun weerklank in de jaren ’50 en ’60. De personages zoeken in een nog niet geïndividualiseerde wereld naar individualisme, naar zelfverwezenlijking.” Die thematiek is opnieuw relevant, denkt hij: “We zijn weer heel conventioneel geworden. Iedereen doet en is hetzelfde, maar dat merken we niet meer. Individualisme is verplicht, maar we hebben niet meer het gereedschap om individu te zijn en dat is verwarrend.”
Om die thema’s aan te spreken, hebben de regisseurs geen omgeschopte heilige huisjes meer nodig, vinden ze.” Delpeut: “Ik zet graag moeilijke thema’s op het toneel en ik zou ook niet willen zeggen dat wat ik maak nooit uit woede voortkomt. Maar je zult mij op het toneel niet horen roepen en tieren.” Vandeputte: “Claus was opgegroeid bij de nonnen. De woede ten opzichte van het katholicisme was persoonlijk.” Die woede deelt Vandeputte niet. “Dus komt een voorstelling van mij wellicht wat zachter over.” Sterker nog, het gaat hem om de troost die een stuk als ‘Vrijdag’ ook kan bieden. “Ik vind die tragedie binnen een gezin interessant. Dat kent iedereen. Soms kan theater ook laten zien dat het leven gewoon zwaar is. Met diepgang en zonder vals sentiment.”
Dat Claus’ stukken ook zonder de taboes en de onderliggende woede overeind blijven, zegt iets over de kwaliteit van de stukken, vinden de makers. Vandeputte: “Toen ‘Vrijdag’ verscheen, kon niemand weten dat het een tijdloze klassieker zou worden. Dat afrekenen met het katholicisme, daar zou straks toch niemand meer op zitten te wachten?” Delpeut: “Claus schopte tegen heilige huisjes, maar dat deed niet als platte provocatie. Hij had een bredere horizon. Dat is waarom we nog steeds op hem kunnen terugvallen.”
foto: Kurt Van der Elst
Leave a Reply