Film leent zich uitstekend voor het tonen van historische onderwerpen. Met gedetailleerde decors en kostuums, massa’s figuranten en digitale effecten kan de regisseur het verleden bijna voelbaar maken. In het theater val je met je bordkartonnen kasteel genadeloos door de mand. Toch leent theater zich echter beter voor duiden van het verleden dan film, zoals Verlichtinglight en Hannah en Martin van mugmetdegoudentand laten zien.
Echt realistisch zijn de kostuums van de personages in Verlichtinglight niet. Er is maar halfslachtig geprobeerd een 18e-eeuwse huiskamer na te bouwen en de personages 18e-eeuwse kostuums aan te meten. Zo schemert onder het kostuum van acteur Marcel Musters een 21e-eeuws T-shirt met een bandnaam. De tafel en het tafelkleed zien er misschien authentiek uit, de maaltijd op die tafel is duidelijk van plastic. En ook al proberen de personages met een soort gemaakt 18e-eeuws te praten, het feit dat daardoor allerlei neo-(of archo-)logismen ontstaan als ‘lullificaties’ geeft aan dat we een en ander als historisch correcte weergave niet al te serieus moeten nemen.
In Verlichtinglight maken we kennis met drie typisch Hollandse patriciërs: een koopman, een dominee en een uitvinder. Het zijn broers, ze zijn rijk en ze zijn gewend de baas te zijn over het gepeupel. Tot langzaam, via pamfletten, boeken en hun personeel, verlichtingsideeën hun huiskamer binnensijpelen en niet tot ieders vreugde. De weerstand bij de gevestigde orde tegen al die nieuwerwetse ideeën is groot. Zo vindt de dominee het idee dat ieder mens gelijk is in tegenspraak met de door God gegeven orde. De koopman vindt vooral dat filosofische gezever maar onzin (‘Is dat nadenken eigenlijk verplicht?’) en wil gewoon geld verdienen en een beetje gedachteloos lol hebben. De nieuwsgierige uitvinder daarentegen neemt al die nieuwe ideeën over vrijheid en democratie maar wat graag over en deelt zijn ideeën met het personeel. Al moet dat personeel niet gaan denken dat ze daadwerkelijk gelijk zijn. Ook dat personeel is verdeeld over de verlichting. Waar het mannelijk personeelslid vooral het recht opeist zelf beslissingen over zijn leven te nemen, schiet de vrouwelijke bediende al snel door in het dictatoriale idee dat het volk niet alleen zelf beslissingen moet nemen, maar in die beslissingen ook altijd gelijk heeft.
De makers van Verlichtinglight doen er alles aan om de heden en verleden door elkaar heen te laten lopen. Niet alleen is de ‘reconstructie’ van de huiskamer doorzichtig knullig, net zoals het taalgebruik, ook verwijzen de personages afwisselend naar de 18e en de 20e eeuw. Sterker nog: de hele voorstelling wordt ingezet als een aflevering van Andere Tijden doordat de gebronsde stem van presentator Hans Goedkoop de voorstelling inleidt en afsluit. Ook houdt het personeel een quiz met het publiek over de verlichting waarin we een Toyota kunnen winnen (‘we hebben toch een leuke vorm nodig om deze materie bij hen naar binnen te gieten’) en eindigt de voorstelling als een 20e-eeuwse talkshow waarin het vrouwelijke personeelslid zich ontpopt als een soort Rita Verdonk die van alle verlichtingsidealen alleen nog maar holle oneliners weet te fabriceren die het lekker doen op televisie.
Wat Verlichtinglight interessant maakt, is niet de reconstructie van de verhouding van de 18e-eeuwer ten opzichte van de verlichting. Het zijn vooral de momenten waarin het verleden en het heden in elkaar grijpen, waar de voorstelling zijn meerwaarde krijgt. mugmetdegoudentand legt toen en nu als twee glasplaten over elkaar, waardoor verschillen, overeenkomsten en relaties tussen onze omgang met democratie en het leggen van de kiem ervan in de 18e eeuw helder worden. Door de twee tijden zo over elkaar heen te leggen, ontstaat er parallellen die een mooie verdieping geven aan de thematiek. In het 20e-eeuwse debat wordt de verlichting gezien als het begin van onze beschaving, alsof het een vanzelfsprekend gevolg was van de evolutie van onze samenleving. Maar de patriciërs willen in eerste instantie helemaal geen verlichting. De conservatieve weerstand is groot, net zoals nu bij sommigen de weerstand groot is tegen het idee dat we alles gaan doen wat het volk wil. En net als tegenwoordig pikken alle personages, net als politici nu, precies dat uit de verlichtingsideeën wat in hun straatje van pas komt. DE verlichting bestaat niet. Zelfs de 18e-eeuwers hebben allemaal een ander idee van wat de verlichting precies inhoudt. Hoever we zijn doorgeschoten de verlichting te misbruiken om onze op consumeren gerichte samenleving te verdedigen, blijkt als de dominee en de uitvinder het in de televisieshow moeten opnemen tegen hun voormalig personeelslid/Rita Verdonk. Met hun genuanceerde 18e-eeuwse ideeën kunnen zij niet op tegen de holle oneliners die er van hun verlichting zijn overgebleven. Geschiedenis is een grabbelton verworden waarmee je je eigen gelijk altijd kunt onderbouwen.
Ook in die andere voorstelling van mugmetdegoudentand, Hannah en Martin, leggen de makers heden en verleden als twee glasplaten over elkaar heen. Ook hier ontstaan daardoor interessante parallellen, nieuwe ideeën en verhelderende inzichten. Al gaat de voorstelling minder over wat de samenleving met geschiedenis doet, maar eerder over wat de makers zelf met de geschiedenis doen. Hannah en Martin gaat over de merkwaardige liefdesrelatie tussen de nationaal-socialistische filosoof Martin Heidegger en de joodse denkster Hannah Arendt, maar ook over de acteurs Willem en Lieneke die over die relatie een voorstelling willen maken.
Erg voorspoedig gaat dat niet. Want telkens weer sijpelt de onenigheid van makers over de voorstelling door in hun reconstructie. Waar Lieneke veel meer een aanhanger blijkt van het open en naar buiten gerichte denken van Hannah Arendt, blijkt Willem het meer hermetische en in zichzelf gekeerde gedachtegoed van Heidegger te waarderen. Het levert een gelaagde spanning tussen hen op, die niet alleen gaat over de acteurs, maar ook over de relatie tussen de twee filosofen en hun gedachtegoed. De spelers brengen zelf die lagen aan door afwisselend zichzelf, Heidegger en Arendt en professor Wolf en de 18-jarige Lieneke (die iets wil weten over de relatie tussen die twee filosofen) te spelen. Op verschillende momenten sijpelen die lagen in elkaar door, wat interessantste ogenblikken in de voorstelling oplevert. Een opmerking van Lieneke over het feit dat ze privé en publiek op het toneel gescheiden wil houden, gaat over in een interview van Willem met Hannah Arendt (een weergaloze Rijxman met pruik, te groot nepgebit en sigaret). Als Arendt opmerkt dat haar joods-zijn niet van belang is voor het gesprek, denkt Willem dat Lieneke dat zegt en niet Arendt, waardoor het plotseling over het joods-zijn van Rijxman gaat. Daardoor wordt haar privéleven alsnog publiek, terwijl ze de opmerking over joods-zijn bedoeld had als publiek figuur (immers als de actrice die Arendt speelt).
Door steeds van perspectief te wisselen, waarmee naar Arendt en Heidegger gekeken wordt, en door die perspectieven door elkaar te laten lopen ontstaat een ‘verdiepte’ manier van kijken op de filosofen, hun relatie en hun werk en vooral ook hoe die met elkaar in verband staan. Door elke laag die de acteurs zo leggen, schemeren de vorige en de volgende laag. Die verdiepte manier van kijken vindt ook plaats bij Verlichtinglight. Ook daar schemeren lagen door elkaar heen, waardoor parallellen en verbanden tussen toen en nu duidelijk worden gemaakt. Het is een manier van kijken die bij uitstek geschikt is voor het theater. Bij film wordt de toeschouwer uitgenodigd zich kritiekloos te verliezen in een al dan niet historisch correcte, ingeblikte werkelijkheid van twee uur. In het theater schemeren er altijd werkelijkheden door elkaar: dat van het hier en nu van het samenzijn van de acteurs en de werkelijkheid die die acteurs ons voorspiegelen. In beide voorstellingen van mugmetdehoudentand worden die werkelijkheden transparant, kijken we door het een naar het ander. Net zoals we altijd naar geschiedenis kijken door de bril van ons heden en hem daarmee kleuren. Hannah en Martin en Verlichtinglight maken de kijker zich van de die bril bewust. En zeggen daarmee meer over toen en nu dan welk realistisch vormgegeven historisch drama dan ook.
Mugmetdegoudentand bestaat dit jaar 25 jaar. Kijk hier voor meer informatie over de voorstellingen en het jubileum
Dit artikel werd geschreven in het kader van het Corpus Kunstkritiek van het Domein voor Kunstkritiek
Leave a Reply