Kunst en politiek activisme lijken steeds dichter naar elkaar toe te kruipen, vooral in het theater. Dat is niet alleen in Nederland zo. In Italië en Griekenland bezetten kunstenaars zelfs theaters. “Door het theater te bezetten neemt de gemeenschap de cultuur, maar ook de politiek weer in eigen hand.”
Het publiek in het Amsterdamse theater Frascati is kritisch. De Zwitserse kunstenaar Christophe Meierhans krijgt de ene vraag na de andere op hem afgevuurd. Hij pareert elke kritiek als een volleerd politicus en als hij het even niet weet zegt hij: “Daar kom ik later nog op terug”, om er daarna nooit meer op terug te komen.
In zijn performance Some use for your broken claypots presenteert Meierhans een nieuw democratisch systeem. Hij bedacht dat systeem, vertelt hij aan het begin van de presentatie, om een paar fundamentele problemen van het huidige systeem te omzeilen. Zo zijn politici vooral bezig met herkozen te worden, waardoor het hun beleid vooral is afgestemd op de naderende herverkiezing, in plaats van op wat op lange termijn het beste is voor het land. Daarom is Meierhans’ systeem gericht op het wegstemmen van politici in plaats van het verkiezen. Als maar genoeg mensen de politicus zat zijn, dan moet hij het veld ruimen.
De kritiek uit het publiek op Meierhans’ systeem is volkomen terecht. Het is te bureaucratisch, dwingt burgers tot ambtelijke dienstplicht en kan zelfs burgers de bescherming van de grondwet afnemen als ze niet mee willen doen. Maar hoe langer Meierhans’ presentatie duurt en hoe meer vragen hij stoïcijns weet te omzeilen, hoe meer een nieuwe gedachte je bekruipt: waarom zijn we eigenlijk niet net zo kritisch op ons eigen, huidige democratische systeem, als we zijn op de nieuwe variant van Meierhans?
“We zijn niet zo kritisch op ons eigen systeem, omdat als je aan het systeem gaat twijfelen, je dat hele systeem onderuit haalt.”, vertelt Meierhans na de voorstelling. “Je zaagt als het ware aan de tak waarop je zit. Daardoor zien we ook niet meer dat er niets universeels of natuurlijks is aan ons democratisch systeem. Het is ook maar bedacht. En als het bedacht is, kunnen we het ook veranderen als we zouden willen. Die mogelijkheid wil ik laten zien.”
Een-op-een-ontmoeting
Het is opvallend hoe net als Meyerhans steeds meer theatermakers – opvallend vaak dertigers – het (dis)functioneren van het democratische en/of economische systeem als onderwerp voor hun voorstellingen kiezen. Dat doen ze echter niet door maatschappijkritische toneelteksten te ensceneren in een schouwburg, maar door buiten het theater actief op zoek te gaan naar alternatieven en die het liefst in botsing te brengen met de alledaagse werkelijkheid. Daardoor kruipen kunst en politiek activisme steeds dichter naar elkaar toe.
Zo is het Rotterdamse acteurscollectief Wunderbaum bezig met het project The New Forest. Het idee is om in vier jaar tijd een nieuwe samenleving te stichten. Om te onderzoeken welke bestuursvorm, welk juridisch systeem en welk zorgstelsel daarvoor het beste is, praten de acteurs met deskundigen om op basis van die gesprekken een voorstelling over mogelijke alternatieven te maken.
Een ander voorbeeld is het project Still (The economy of waiting). Daarin confronteert de in Nederland werkzame Duitse theatermaker Julian Hetzel de theaterbezoeker met een wereld van economische verliezers die normaal onzichtbaar blijft: die van de dakloze. Door een een-op-een-ontmoeting die normaal ongelijkwaardig is (de bedelaar is afhankelijk van de voorbijganger die er voor kiest hem wel of niet te zien) in een neutrale, theatrale ruimte plaats te laten vinden, veranderen de sociale codes tussen dakloze en toeschouwer. Hetzel: “Er is even niets anders dan jij en die ander. Een ander die echt is en die open met je wil praten.” Met zijn projecten zegt Hetzel de werkelijkheid een nieuw kader te willen geven, waardoor de toeschouwer die werkelijkheid op een nieuwe manier kan bezien. Vanuit die positie openen zich wellicht ook alternatieven voor het huidige systeem.
Dat theatermakers en andere kunstenaars in onzekere tijden een meer activistische houding aannemen, is een Europese en zelfs wereldwijde trend, merkt Victoria Kaup-Hasler op. Kaup-Hasler is intendant van het Oostenrijkse kunstenfestival Steirischer Herbst. In 2012 organiseerde het festival de manifestatie ‘Truth is concrete’. Zeven dagen lang, 24 uur per dag spraken 300 kunstenaars en sprekers van over de hele wereld met elkaar over artistiek-activistische strategieën om de wereld te veranderen. De strategieën werden gebundeld in een gelijknamig boek dat vorige week werd gepresenteerd. “Het idee voor ‘Truth is concrete’ kwam voort uit de wereldwijde opkomst van het activisme rond 2011, bijvoorbeeld in de vorm van de Arabische Lente, de Spaanse Indignados en de Occupy-beweging”, vertelt Kaup-Hasler. “Dat riep bij veel jongere kunstenaars de vraag op of kunst alleen moet reflecteren op de samenleving of dat ze ook echt politiek actief in die samenleving moet zijn. Je zag en ziet steeds meer kunstenaars het theater uitkomen om hun creatieve vaardigheden op een andere manier in de samenleving in te zetten. Die kunstenaars wilden we bij elkaar brengen om ideeën met elkaar uit te wisselen.” De voorstellen liepen uiteen van guerilla-gardening tot daadwerkelijke, artistieke pogingen de wet of zelfs het democratische systeem te veranderen.
Kaup-Hasler: “De rode draad was dat kunstenaars, anders dan politici, strategieën hebben om alternatieven te ontwikkelen. Om een alternatief te verzinnen, moet je uit het huidige systeem kunnen stappen en politici kunnen dat niet.” Christophe Meierhans ziet dat net zo: “Politici doen geen voorstellen voor echte alternatieven, omdat het systeem dat niet toelaat. Het is voor hen te risicovol om echt te experimenteren. Daarom zegt de politiek over systeemhervormingen al snel: ‘fijn idee, maar wij moeten eerst de echte problemen oplossen.’”
Alternatieve podia
Dat oplossen bestaat overal in Europa vooral uit bezuinigen, waardoor de publieke plekken waarover alternatieven kan worden nagedacht dreigen te verdwijnen. Het stak een aantal kunstenaars in Rome en Athene dat door stevige kortingen op het cultuurbudget of gedwongen privatiseringen diverse theaters en andere gemeenschapsplekken moesten sluiten of voor modale inkomens onbereikbaar dreigden te worden. Als reactie werd in Rome het Teatro Valle en in Athene het Empros Theater door kunstenaars bezet om ze vervolgens terug te kunnen geven aan de gemeenschap.
De theaters werden omgevormd tot gemeenschapscentra die open staan voor iedereen en waar de meest uiteenlopende bijeenkomsten worden georganiseerd. Van workshops voor werkloze dansers en schrijfworkshops tot politieke bijeenkomsten en discussies over de toekomst van de gemeenschap. De theaters vormen bovendien alternatieve podia voor een vrijwel volledig wegbezuinigde kunstsector en een plek waar de politieke status quo kan worden bevraagd, zowel artistiek als via maatschappelijke discussies. Politiek activisme en kunstenaarschap zijn er eigenlijk niet meer van elkaar te onderscheiden. Het Teatro Valle won onlangs de Princess Margriet Award van de European Cultural Foundation, die initiatieven beloont die cultuur, democratie en gemeenschap met elkaar verbinden. “Door het theater te bezetten neemt de gemeenschap de cultuur, maar ook de politiek weer in eigen hand”, zegt filosoof en activist Nicola Rossi in de korte film die het ECF voor de prijsuitreiking maakte.
Zo kijkt de Griekse theatermaakster Eugenia Tzitzilaki ook naar het Atheense Empros Theater, waarbij zij is betrokken. Ook zij vindt dat kunst beschikbaar moet blijven voor iedereen. “Het is een vorm van macht om de mogelijkheid te hebben om alternatieven te tonen. Zodat we niet alles wat ons wordt verteld voor waar aannemen”, zegt ze. Die publieke functie van theater is belangrijk voor een gemeenschap, zeker als die gemeenschap zo onder druk staat als de Griekse. “De gebeurtenissen hier zijn zo intens. Hoe moet je als individu reageren op de ene klap na de andere? Het theater kan daar een rol in spelen. We moeten ons beseffen dat we niet alleen zijn. Het is net als met een paniekaanval. Als je die krijgt als je alleen bent, heb je het idee dat je gek wordt. Als je er echter met anderen over praat, blijkt dat je helemaal niet gek bent. Mensen is wijs gemaakt dat hun financiële problemen hun eigen schuld zijn. Het aantal zelfmoorden rijst in Griekenland daardoor de pan uit. Terwijl die problemen niet individueel maar collectief zijn. Daarom moeten we er over praten.” Of dat nu via een theatervoorstelling is, of via een politieke bijeenkomst in hetzelfde theater.
In het ruimte bieden aan een publiek gesprek en aan de verbeelding schuilt de gemeenschappelijke functie van theater, zegt danseres Ilenia Caleo van Teatro Valle. “Cultuur kan de motor van verandering zijn, omdat het de verbeelding centraal stelt. Het helpt om aan de nachtmerrie te ontsnappen dat dit de enige mogelijke wereld zou zijn.”
Het is precies daar waar politiek activisme en kunstenaarschap elkaar dicht naderen, denken ook Meierhans en Hetzel. Voor hen is theater bij uitstek de kunstvorm voor het overdenken van alternatieven. Meierhans: “In het theater kijk je met een open blik. Je weet dat wat daar getoond is fictie is, maar je neemt het wel serieus. Dat is een houding die erg behulpzaam is om out of the box te denken.” Hetzel: “Het theater is een utopische plaats. Het is een ruimte die theatermaker en publiek samen kunnen vullen met een nieuw waardesysteem.” Hetzel vergelijkt het met kinderen die in een stuk hout even makkelijk een schip als een huis kunnen zien. “Het systeem kan in het theater ook andere vormen aannemen, net als dat stuk hout. Het op die manier bezien van de werkelijkheid heeft een enorme potentie.”
Maar zit er als het gaat om politiek activisme niet een enorm verschil tussen het in een Amsterdams theater heroverwegen van de democratie en het bezetten van een Atheens theater? Tzitzilaki: “Ik zou niet een te groot verschil maken tussen jullie en ons. Kapitalisme en democratie hebben overal hun grens bereikt. Democratie is geen democratie meer, maar manipulatie. Ook al hebben bij jullie kunstenaars nog wel budget en wonen er minder mensen op straat, de overkoepelende problemen delen we. Dat is precies waarom wij als kunstenaars het dominante narratief moeten bevragen.”
Some use for your broken claypots van Cristophe Meierhans en Still (The economy of waiting) van Julian Hetzel zijn te zien op Festival Spring, 15-25 mei, Utrecht. Het boek Truth is concrete is te bestellen via Steirischer Herbst.
Leave a Reply