De geur van zaagsel en popcorn. De explosieve stilte van een publiek in spanning. De “oeh’s” en “aah’s” bij een gedurfde sprong van de trapezewerker. De hypnotiserende magie van de cirkelende balletjes van de jongleur. Wie werd als kind niet gegrepen door de betovering van het circus? Ook deze kerst trekken Nederlandse gezinnen weer massaal naar de diverse kerstcircussen die er onder andere in Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Nijmegen te vinden zijn. “Circus is een familiefeest”, zegt Henk van der Meijden, oud-journalist, theaterproducent en al 29 jaar organisator van de Wereldkerstcircus in Carré. “Voor veel kinderen is het circus hun eerste aanraking met live-entertainment. Daarom wil ik topkwaliteit laten zien.” En dus komen vanuit de hele wereld grote artiesten naar Carré, dankzij het in tientallen jaren opgebouwde netwerk van Van der Meijden. Zoals de prijswinnende ‘paardenfluisteraar’ Alex Giona en de wereldberoemde clown Bello Nock.
Met zijn paarden en zijn clowns lijkt het traditionele circus een tijdloos gegeven. Maar dat is niet helemaal waar. Al enkele decennia evolueert het circus zich tot een veel bredere kunstvorm dan het clichébeeld dat zich heeft vastgezet in onze jeugdherinneringen.
Straattheater
In de jaren zeventig en tachtig begonnen de publiekscijfers van circussen achteruit te hollen. Die ontwikkeling zette overal in Europa artiesten, veelal afkomstig uit het straattheater, aan tot het verzinnen van nieuwe vormen om oude circusacts aantrekkelijker te maken voor een nieuw publiek. Circus was voor hen meer dan een serie losse acts van acrobaten, clowns, jongleurs en trapezewerkers die door een spreekstalmeester aan elkaar werden gepraat. Ze probeerden van circus een totaalvoorstelling te maken door meer aandacht te besteden aan aankleding, muziek, sfeer. Met theater, muziek en dans hoopten ze hun voorstellingen betekenis te geven die de opeenvolging van spectaculaire trucs oversteeg. Daarmee was het zogenaamde ‘nouveau cirque’ of het circustheater geboren, dat ruim baan bood aan allerhande artistieke vernieuwing. De term circus slaat na drie decennia op een enorm landschap dat loopt van het traditionele circus in een tent tot theater- en dansvoorstellingen die circuselementen gebruiken en alles wat daar tussenin zit.
Bij ‘nouveau cirque’ denken veel mensen direct aan het Canadese Cirque du Soleil, maar dat is niet helemaal terecht, zegt Marc Smeets. Smeets is directeur van festival Circo Circolo dat om het jaar de nieuwste internationale circustheaterontwikkelingen toont op het Brabantse landgoed Velder. “Qua stijl en muziek heeft Cirque du Soleil misschien een helder concept, maar het blijven allemaal losse nummertjes. Het is eigenlijk traditioneel circus dat er net wat gelikter uit ziet.” Interessanter vindt hij dan het Utrechtse kerstcircus Cascade dat ook uit losse acts bestaat, maar die elk jaar op een vernieuwende manier met elkaar probeert te verbinden, zoals met dans of video.
Voor Smeets is het kenmerkende van het circustheater dat de losse circuselementen worden geïntegreerd in een concept, waarbij het artistieke het uitgangspunt is en niet de trucs. “Bij zulke voorstellingen is het bijna niet meer mogelijk om de losse acts te onderscheiden.” Smeets geeft het voorbeeld van de Franse groep Compagnie Le Loup de l’Homme die in hun energieke circustheatervoorstelling ‘Face Nord’ mime, dans en partneracrobatiek combineren. Smeets: “Door die genres in elkaar over te laten vloeien, bouwen ze een nieuw theatraal universum waar je als publiek helemaal in mee gaat.”
Elitair
Een ander voorbeeld van de breedte van het hedendaagse circustheater is voorstelling ‘Court-Miracles’ van de eveneens Franse groep Le Boustrophédon die als kerstvoorstelling in De Verkadefabriek in Den Bosch te zien is. In een besneeuwd veldhospitaal tijdens de Eerste Wereldoorlog huist een bonte verzameling poppen en mensen die samen proberen hun donkere omgeving wat kleur te geven. Slim vermengt de groep sprookjesachtig poppenspel, theater, acrobatiek en jongleren, waarbij de trucjes altijd voortkomen uit het verhaal. Twee soldaten die allebei een arm missen, komen erachter dat ze niet alleen samen in staat zijn een sjekkie te draaien, maar dat ze ook een gehandicapt meisje blij kunnen maken door samen te jongleren met keukengerei. Een jacht op een loslopend ratje door twee schoonmakers eindigt in een spectaculaire balanceeract op de elektriciteitskabel waarlangs het ondier verdwenen is.
Al die vernieuwing stemt Henk van der Meijden soms wat melancholisch. Zo vindt hij het zorgelijk dat onder druk van het nieuwe circus de clown een uitstervend beroep lijkt te worden. “Het theatercircus is te elitair”, vindt hij, “daar koop je niet voor de hele familie een kaartje voor.”
De liefhebbers van het circustheater zijn dat niet met hem eens. “Ik geloof dat circustheater een brug kan slaan naar een nieuw theaterpubliek”, zegt Rosa Boon. Boon is een van de oprichters van TENT, een van de weinige Nederlandse circustheatergezelschappen. “Circus heeft van zichzelf een spectaculaire toegankelijkheid. Juist door aan die toegankelijkheid een theatrale laag toe te voegen, kun je mensen die uit zichzelf niet naar theater of dans zouden gaan, misschien toch meer laten zien dan ze van te voren hadden verwacht.” Smeets: “Juist door de vermenging van disciplines kan iedereen – van jong tot oud, theaterliefhebber of niet -, iets uit een voorstelling halen.”
Noord Korea
Theaterprogrammeurs zien dat ook. Steeds vaker boeken theaters circustheatervoorstellingen tussen hun dans- en theateraanbod. Sterker nog, met de voorstelling ‘Hans was Heiri’ van het Zwitserse Zimmerman & De Perrot, vond het circustheater dit jaar zijn weg naar het prestigieuze Holland Festival.
De invloed van het ‘nouveau cirque’ laat ook het traditionele circus niet onberoerd. Circusdirecteuren, die beseffen dat ze met hun tijd mee moeten gaan, boeken steeds vaker artiesten die multidisciplinair zijn opgeleid en bijvoorbeeld hiphop en acrobatiek combineren. Ook besteden ze meer aandacht aan vormgeving en sfeer. Zo herinnert Henk van der Meijden zich hoe hij een aantal jaren geleden met kostuumontwerper Jan Aarntzen naar Noord Korea reisde om de acrobaten van het staatscircus uit hun eeuwige sportpakjes en in kleurige kostuums te krijgen. Van der Meijden: “Circus moet zich ontwikkelen. Als je denkt dat je er bent, dan ben je er geweest. Vroeger maakten we reclame met: ‘Spanning en Sensatie!’, dat is inmiddels ‘Spanning, Schoonheid en Sensatie!’ geworden.”
De flexibiliteit en de toegankelijkheid van het nieuwe circus heeft de hele kunstvorm een totaal nieuw leven gegeven. Wie goed oplet ziet in het huidige entertainment ineens overal de invloed van het circus opduiken. Pink en Madonna betrekken circusartiesten bij hun shows, de Ashton Brothers combineren cabaret en circus, Ellen ten Damme maakt met Cirque Stiletto een circus van haar popconcert, circusacts halen de finales van ‘Holland’s Got Talent’ , het Noord Nederlands Toneel laat in de voorstelling ‘Fellini’ een circusartieste meespelen en mimer Jakop Ahlbom heeft groot succes met zijn theatervoorstellingen waarin hij circusacts en mime combineert. Van der Meijden: “Je kunt wel zeggen dat circus bezig met een revival.” Dat lijkt een understatement. Circus is hot.
Leave a Reply