Met zijn prijswinnende serie theatervoorstellingen ‘Het beloofde feest’, onderzocht theatermaker Ilay den Boer de vragen die zijn Israëlisch-Nederlandse afkomst met zich meebrengen. In het laatste deel ‘De laatste dans’ vat hij die roerig verlopen zoektocht samen.
Het is een waar kunstwerk, de huwelijkstent waarin het huwelijk van het personage Ilay plaats moet vinden. Honderden kleine tekeningetjes en tekstfragmenten bedekken het doek, alsof iemand manisch zijn onderbewuste heeft lopen uittekenen. Voor wie de voorstellingenreeks ‘Het beloofde feest’ van de Israëlisch-Nederlandse theatermaker Ilay den Boer (1986) heeft gevolgd, is dat decor van ‘De laatste dans’, de laatste voorstelling uit die reeks, een fascinerend zoekplaatje. Tientallen verwijzingen naar de vorige delen zijn er in terug te vinden.
Vijf jaar lang hield Den Boer zich in een vijftal voorstellingen bezig met de vraag: wat betekent het eigenlijk om Joods, Israëlisch en Nederlander te zijn? Die vraag stelde hij telkens vanuit het perspectief van een ander familielid. In zijn debuut ‘Eet smakelijk’ stond zijn Israëlische moeder centraal die besloot haar zoon niet in Israël, maar in Nederland op te voeden, omdat dat veiliger was. Tijdens de voorstelling stelde Den Boer de vraag in hoeverre je loyaal kan zijn aan een land dat je als moederland beschouwd, maar dat ook tot verschrikkelijke wreedheden in staat is. In ‘Dit is mijn vader’ stond Den Boer met zijn Nederlandse vader op het toneel, die maar niet kan of wil begrijpen welke vragen en angsten er bij de achtjarige Ilay loskomen, nadat hij op voetbal voor “vuile jood” is uitgemaakt. En in ‘Broer’ stond Den Boers relatie met zijn broertje Anan centraal, die zich afvraagt wat er zo interessant is aan de identiteitsvragen van zijn broer dat hij er zoveel theatervoorstellingen over moet maken. Tot grote frustratie van Den Boer die vindt dat zijn broer juist weer te weinig nadenkt over zijn afkomst.
Het leverde een mooie serie op, waarin Den Boer ingewikkelde politieke en maatschappelijke vraagstukken als het conflict tussen Israël en Palestina of antisemitisme wist terug te brengen tot persoonlijke en herkenbare dilemma’s. Daardoor ontstond ruimte voor een genuanceerde kijk op de ongelooflijke complexiteit van die thema’s. Het leverde de jonge theatermaker erkenning op in binnen- en buitenland en een groot aantal prijzen.
‘”De laatste dans’ is eigenlijk een theatrale samenvatting van wat ik de afgelopen vijf jaar heb meegemaakt”, vertelt Den Boer tijdens de lunch tussen twee repetities door. “En hoe ik verdwaald ben geraakt in de complexiteit van het thema.” Anders dan de afgelopen voorstellingen staat Den Boer niet als zichzelf op het toneel. Zijn alterego, de Israëlisch-Nederlandse actievoerder Ilay, wordt gespeeld door acteur Tim Murck. In de voorstelling komt Ilay na jarenlang actievoeren in de bezette gebieden terug naar Nederland om te trouwen. Daar volgt de confrontatie met zijn familieleden die allemaal hun eigen kijk hebben op hun relatie met Israël en hun relatie met Ilay. Maar ook met het feit dat verhouding van Ilay met Israël zodanig complex is dat er nauwelijks iets zinnigs over te zeggen valt.
“Uiteindelijk komt het er op neer”, zegt Den Boer, “dat ik het niet meer weet. Dat er geen oplossing is voor de vragen die ik heb. Het is bitter en niet gemakkelijk om dat toe te moeten geven. Ik dacht na de vijfde voorstelling ‘Broer’ al: ik ben klaar met die complexiteit en met Israël. Gooi er maar een bom op. Maar daarmee zou ook een deel van mijn jeugd worden weggesneden. Desondanks kan ik na deze laatste, afsluitende voorstelling zeggen: nu trek nooit meer mijn bek open over dat onderwerp. Ik bedoel dat allemaal niet ondankbaar. Ik kan niet uitleggen hoe indrukwekkend het is om zo’n reeks te mogen maken. Om je familie met een publiek te mogen delen en dat dat zo’n weerslag heeft.”
Toch is de serie hem niet de koude kleren gaan zitten. Wat begon als een enkel idee voor de theatervoorstelling die ‘Eet smakelijk’ zou worden, kreeg al snel een eigen momentum. “Ineens mag je overal spelen, heb je een volle agenda. Dan volgen mooie recensies en prijzen, tour je met ‘Dit is mijn vader’ door heel Europa. In zo’n achtbaan die ook nog eens voortkomt uit hele persoonlijke voorstellingen, is het heel erg moeilijk om nog jezelf te blijven. Er gebeurde zoveel, dat ik dacht: maar wie is Ilay ook al weer?”
Het bleek steeds moeilijker te worden om wat er in de buitenwereld gebeurde niet direct te koppelen aan de persoonlijke vragen uit de voorstellingen. “Vlak voor de Franse première van ‘Dit is mijn vader’ enterde het Israëlische leger een Turks konvooi met hulpgoederen voor Gaza waarbij doden vielen. Toen we Straatsburg binnenkwamen, bleek er een demonstratie van de Turkse gemeenschap te zijn, waarbij ook Israëlische vlaggen werden verbrand. Ik schoot daardoor in een kramp, betrok dat veel te veel op mij persoonlijk, waardoor ik het toneel niet meer opdurfde. Want hoe moeilijk is het nou voor zo’n demonstrant om het theater binnen te lopen? Ik voelde precies die angst voor antisemitisme waar de voorstelling over gaat en ze moesten me het toneel op sleuren. Het team vond die voorstelling uiteindelijk de beste van de reeks. Maar ik ben daar wel over iets essentieels heengestapt. Ik heb daar gespeeld ten koste van mijzelf en de vraag is of je wel ten koste van jezelf kunst moet maken. Het is gevaarlijk om teveel te geloven dat jij als persoon samenvalt met de wereld. Daar komt ook de fictieve Ilay in ‘De laatste dans’ achter.”
Dat inzicht vond zijn weg ook in de voorstelling ‘Broer’, waarin hij, samen met zijn broertje, zijn hele dramatische identiteitszoektocht ironisch relativeerde. “Nadat ik mijn eigen drama zo centraal had gesteld, was het heerlijk om mezelf onderuit te mogen halen.” Die nieuwe relativering kon echter niet voorkomen dat Den Boers energie op was. Hij raakte enige tijd overspannen en nam de tijd om de scheiding tussen werk en privé weer helder te scheiden.
Nu werkt hij weer met plezier aan ‘De laatste dans’, vertelt hij. ‘Ik heb nog nooit zo sprankelend op de vloer gestaan. Het voelt goed om samen met een grote groep acteurs aan het zoeken te zijn naar de juiste vorm voor het afsluitende deel. Maar ik heb ook mijn privéleven weer terug gevonden. Vanavond ga ik dus niet doorrepeteren tot ’s avonds laat, maar gewoon naar voetbaltraining.”
Leave a Reply