Na het zien van de locatievoorstelling die De Veenfabriek van zijn tekst Haar leven, haar doden maakte, was de Engelse schrijver Martin Crimp zodanig onder de indruk dat hij regisseur Paul Koek vroeg om ook de Nederlandse première van zijn tekst The City te ensceneren. Die voorstelling gaat 25 februari in première. TM sprak met de invloedrijke toneelschrijver en vertaler over warenhuizen, oppervlakkigheid en ritmegevoel.
Het is niet zijn gewoonte, vertelt Martin Crimp (Dartford, Engeland,1956), om naar voorstellingen van zijn teksten te komen. Dat geldt ook voor Haar leven, haar doden (Attempts on her life, 1997). ‘Je wilt als schrijver toch verder, nadat je klaar bent met een stuk. Het heeft dan geen zin om telkens weer naar het verleden af te reizen en je oude teksten opnieuw te zien. Ten tweede word je ook vaak uitgenodigd op plaatsen, waar je de artistieke meerwaarde van de enscenering moeilijk kunt beoordelen.’ Dat Crimp kennis nam van de Leidse voorstelling – in 2008 geselecteerd voor het Theaterfestival – was toeval. Een van zijn dochters stuitte op YouTube op een filmpje van De Veenfabriek, waarin een lied uit de voorstelling te zien was. ‘Ik was erg onder de indruk van de kwaliteit van die clip. Bovendien maakte het feit dat ze de voorstelling niet in het theater speelden, maar in een warenhuis, erg nieuwsgierig.’ En dus zat Crimp in september 2008 op een krukje naast de roltrap van de Leidse V&D, waar de voorstellingen gespeeld werden.
In Haar leven, haar doden proberen verschillende personages te reconstrueren wie een zekere Annie nu precies is. Hoewel ze de hoofdpersoon, komt Annie zelf in het stuk niet voor. Ze bestaat, omdat de anderen over haar praten. Crimp: ‘De winkel heeft natuurlijk een relatie met de thematiek van het stuk. Net als je in een warenhuis van rek naar rek kunt lopen en van afdeling naar afdeling om verschillende spullen bij elkaar te winkelen, loop je in de voorstelling van de ene Annie naar de andere. Wat ik ook interessant vond, was het element van toeval dat in de voorstelling ontstond door het spelen in het openbaar. Een deel van de voorstelling speelde bij een roltrap waardoor winkelende publiek ineens in een theaterscène terecht kwam. Maar in die dynamische omgeving was de regie en het spel wel heel erg strak. Natuurlijk wordt er in Engeland in voorstellingen soms gebruik gemaakt van found spaces, zoals lege fabriekshallen en dergelijke, maar het gebruik maken van een gebouw dat volledig in gebruik is, is ongebruikelijk.’ Lachend: ‘Ik heb mijn huisgezelschap, het Royal Court Theatre, voorgesteld de tekst in het winkelcentrum aan de overkant van de straat op te voeren, maar daar heb ik niets meer op gehoord.’
Muzikaliteit
Het waren de kwaliteit en de muzikaliteit van de voorstelling en het gevoel voor humor dat Paul Koek met hem deelt, die Crimp deden besluiten om De Veenfabriek de Nederlandse première van zijn nieuwste stuk The City te gunnen. Maar ook acteur Reinout Bussemaker, die hij in Haar leven, haar doden zag spelen, speelde een rol in die beslissing. ‘Reinout leek mij een zeer geschikt acteur voor de mannelijke hoofdrol. Het is moeilijk om het karakter van een acteur te omschrijven, maar Reinout heeft een sympathetic human quality die ik erg mooi vind.’
Paul Koek vertelde in het kader van Haar leven, haar doden dat hij als muzikant vooral getroffen wordt door de muzikaliteit van Crimps taal. Crimp: ‘Muzikaliteit is voor mij heel belangrijk. Toneelteksten moeten live hun weg vinden in de ruimte, net als muziek. Daarom is bijvoorbeeld ritme heel belangrijk. Dat ritme ontstaat als ik mijn eigen teksten schrijf onbewust.’ Wat hem nog meer op het belang van muzikaliteit en ritme wees, vertelt hij, zijn de vertalingen die hij maakt. Hij vertaalde onder andere Tsjechov en Ionesco en onlangs ging op Westend zijn bewerking van De misantroop van Molière in première met Hollywoodster Keira Knighley in een van de hoofdrollen. ‘Elke tekst heeft zijn eigen toonaard. De keuzes die je in een vertaling maakt, zijn bijna altijd muzikaal van aard.’
In Nederland wordt Crimp vooral beschouwd als een van de schrijver van het in-yer-face–theatre, waartoe ook Marc Ravenhill en Sarah Kane worden gerekend. Hoewel hij zich vereerd voelt in dat rijtje te worden genoemd, bestrijdt Crimp dat je die drie schrijvers over een kam kunt scheren. ‘In de jaren negentig waren wij de schrijvers waar iedereen enthousiast over was en werden we dus met zijn drieën in hetzelfde hokje gestopt. Maar we hebben als schrijvers alledrie een totaal andere klank. En van Haar leven, haar doden kun je niet echt zeggen dat het in-yer-face is. Als je kijkt naar de ontwikkeling van Sarah dan zag je dat zij ook steeds meer wegdreef van die stijl. In Cleansed (Hunker) zit geen handeling meer en geweld wordt alleen nog maar verwoord, niet getoond. Kane was echt uniek. Ze was zichzelf als schrijver telkens aan het testen, ze bleef uitzoeken wat theater voor haar zou kunnen zijn. Bovendien kon ze ontzettend goed schrijven. Toch wordt ze in Engeland nauwelijks nog gespeeld. Het feit dat zij ontbreekt in het schrijverslandschap is desondanks iets verschrikkelijks. Het voelt ook voor mezelf als een gemis. Je wilt als schrijver graag mensen om je heen, aan wie je je eigen werk kunt spiegelen.’
Verzonnen
The City ging in 2008 in première bij zijn huisgezelschap, het Royal Court Theatre. Het stuk gaat over Chris die is getrouwd met Claire. Hij leidt een burgerlijk leven met een bijbehorende baan. Tot hij wordt ontslagen en zich uiteindelijk tevreden moet stellen met een baantje als slagersjongen in de plaatselijke supermarkt. Crimp beschrijft in The City niet alleen een relatie tussen twee mensen, maar speelt ook een spelletje met de realiteit. Dingen die eerst alleen in de taal, in de gesprekken tussen de personages bestaan, materialiseren even later op het toneel. Is alles wat Chris en Claire meemaken wel waar? Of is het allemaal verzonnen? ‘Dat is de reis die Chris maakt in het stuk. Hij wordt niet alleen ontslagen en daarna slagersjongen, uiteindelijk wordt zijn hele bestaan in twijfel getrokken.’
Hoewel The City, maar ook Haar leven, haar doden, de werking van schrijven en van theater als een van de onderwerpen heeft, vindt Crimp het gevaarlijk om te suggereren dat zijn teksten alleen over de procedure van het schrijven zouden gaan. ‘Mijn schrijven wordt vooral bepaald door de haat-liefde verhouding die ik heb met het naturalisme en het sociaal-realisme. In Haar leven, haar doden wilde ik volledig van het naturalisme weg. Ik brak met alle regels. Zo wordt niet aangegeven wie wat zegt en wordt alles verteld, niet getoond. Terwijl het realisme nu juist eist dat je alles laat zien. Die hang naar het sociaal-realisme is typisch voor het Britse theater. Dat beperkt ons theater misschien, maar je zou ook kunnen zeggen dat Engelse schrijvers hun werk altijd wel beginnen bij de observeerbare werkelijkheid. Het is vooral interessant om te kijken hoe je als schrijver vanuit die werkelijkheid tot je eigen poëtische wereld kunt komen. Zoals Mondriaan vanuit het realisme tot zijn abstracte schilderijen kwam. The City is in zijn sociaal-realisme typisch Brits. Het begint in ieder geval als een typisch Brits middenklasse-stuk. Maar tegelijkertijd wilde ik in het stuk dat sociaal-realisme ook vernietigen.’
In ieder geval gaat het stuk voor Crimp niet over het proces van het schrijven an sich. Het is voor hem een metafoor voor het falen van de verbeeldingskracht. ‘We hoeven niet meer te fantaseren. We kunnen alles met een muisklik oproepen. Op televisie kijken we naar reality-tv, om naar onszelf te kijken. Het is nergens meer creatief. Relaties tussen mensen gaan niet echt diep meer en de manier waarop ze de wereld begrijpen gaat niet diep meer. Ik wilde iets schrijven over die oppervlakkigheid, zonder zelf oppervlakkig te worden.’ Dat doet Crimp, net als in Haar leven, haar doden, door de eenduidigheid van de werkelijkheid in twijfel te trekken. ‘Ik vind als schrijver de wereld ongelooflijk complex. Die complexiteit kan nooit met simpele ideologieën worden opgelost. Die ingewikkelde wereld wilde ik in The City weergeven.’
Leave a Reply